on altıncı yüz yılda Harezm’de kurulan ve 1920’ye kadar fasılalarla devam eden hanlık. Şeybani hakimiyeti sonrasında Safevi işgaline uğrayan Harezm bölgesi halkı, Yadigar han soyundan ilbars’ın liderliğinde birleşip, 1511 yılında Gürgenç merkez olmak üzere Hive Hanlığını kurdular.

Yadigar Han soyundan gelen Hive Hanları, bir asırdan fazla başta kaldılar. Osmanlılarla anlaşıp zaman zaman iran topraklarına akınlar yaptılar. 1576’da Amuderya Nehrinin yatak değiştirip, Aral Gölüne akması neticesi ortaya çıkan kuraklık ve Kalmuk istilası, devletin iktisadi durumunu alt-üst etti.Hakimiyet, Özbek kabile reislerine geçti. Arab Mehmed Han (1603-1623), kuraklığa uğrayan Gürgenç’i terk edip, Hive’yi başkent yaptı (1603). Bunun oğlu Ebügazi Bahadır Han (1643-1665) ve torunu Enuşe Han (1663-1687) ilme düşkün kimselerdi. 1717’de Rus Çarı Petro’nun ordusu Hive ordusunu mağlüb etti. iranlı Nadir Şah tarafından işgal edilen hanlık, onun ölümüne (1747) kadar iran’a bağlı kaldı. Kongratlardan Mehmed Emin inak (1770-1791), Yadigaroğullarının hanlığına son verip kendi hanedanını kurdu.

Mehmed rahim Han (1806-1825) zamanında Ruslarla dostça ilişkiler kuruldu. Buna rağmen Osmanlıların ingilizler ve diğer devletlerle savaşmasından istifade eden Ruslar, her fırsatta Hive Hanlığı topraklarına saldırdılar. 1873’te yapılan savaş sonunda hanlığın toprakları Rus işgaline uğradı. Yapılan Antlaşmayla Rus himayesi kabül edildi. Rus himayesini kabul eden ikinci Mehmed Rahim Han (1864-1910)dan sonra oğlu isfendiyar Töre (1910-1918) ve sonra da onun oğlu Abdullah (1918-1920) Han oldu. Ruslar, 1920 Şubatında Abdullah Hanı Moskova’ya götürüp günlerce aç bırakarak öldürdüler. Yerli komünistler, Rus desteğinde Harezm Halk Cumhüriyetini kurdular. 1924 yılında Harezm toprakları; Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan cumhüriyetleri arasında taksim edilip, her yönüyle Rus sömürgesi haline getirildi.

Kuruluşundan işgaline kadar 27 hanın başa geçtiği Hive Hanlığı, devlet idaresinde çifte hükümdarlık, dört bey ve dört vezir (mihter, kuş beyi, mahrem ve divan beyi) usülü hakim idi. Hive Hanlığını meydana getiren kabilelerin başlarında beyler vardı. arazi s ulama işlerine bakanlara Mirab, askeri işlere bakanlara Daruga, iç işlere bakanlara ise ağa denirdi. Bozkırdan gelip yerleşen Özbekler, yerli halkı kültür bakımından etkilemişlerdi.

Hive hanları, zamanlarının büyük kısmını iç isyanlar ve düşmanlarla uğraşarak geçirmelerine rağmen, hakim oldukları topraklarda birçok cami, medrese ve kütüphane inşa ettiler.Kültürü yaygınlaştırmak için matbaa kurdular. Toprakları sulayıp, ziraati arttırmak için kanallar açtırdılar. Hive hanlarının yaptırdıkları mimari eserlerin bir kısmı Rus istilasından kurtularak günü müze kadar ulaşmıştır. Rus istilasından bir süre önce Münis Mihrab ile Muhammed Rıza Algehi tarafından yazılan ülke tarihine dair eserin bir nüshası, ikinci Mehmed Rahim Han tarafından istanbul’a gönderilerek Osmanlı padişahına hediye edilmiştir.

Şeybani Hanedanı (1512 – 1806) Hanlık, 1506 yılı sonrasında Safevi idaresine geçmiş olan Harezm bölgesinde Şibanoğulları’ndan (Şeybaniler) Yadigar Han soyundan İl Bars yönetiminde verilen kurtuluş savaşı sonucunda kurulmuştur. Başlangıçta hanlık merkezi günümüz Özbekistan’ında Harezm Vilayeti’nin başkenti Ürgenç şehri olmuştur. Hanlıkta 1557-1558 yılları arasında Hive başkent olmuş daha sonra yine Ürgenç başkent yapılmıştır. 1603 yılında Arap Mehmed Han (1603-1622) hanlığın merkezini kuraklaşan Ürgenç’ten Hive’ye taşımış ve devlet genel olarak başşehrinin adı ile anılmaya başlanmıştır. 1576 yılında Ceyhun (Amuderya) Nehrinin yatak değiştirip Aral Gölüne akması sonucu ortaya çıkan kuraklık ve Kalmık istilası ile kötüleşen ekonomik durum sonucunda hanlıkta hakimiyet bir süre için Özbek kabile reislerine geçmiştir. 16. yüzyılda hanlık Harezm bölgesi dışında Kuzey Horasan ve Karakum Çölü’ndeki Türkmen kabilelerinin yaşadıkları bölgeleri de sınırları içine katmıştır. 17. yüzyıl başlarında merkezi yönetimin otoritesinin zayıflaması hanlığı bağımsız beyliklerden oluşan bir yapıya dönüştürmüş ve bu dönemde özellikle kuzeydeki sulanabilir tarım arazileri terk edilmiş, şehir kültürü ortadan kalkmaya yüz tutmuştur. Bu dönemdeki ekonomik zayıflık sonucu olarak hanlığın kendi parası olmamış ve 18. yüzyıl sonlarına dek Buhara Hanlığı paraları kullanılmıştır.

1717 yılında I. Petro döneminde, Aleksandr Bekoviç-Çerkasski  komutasındaki Rus ordularını yenilgiye uğratan hanlık savaşın da olumsuz etkileri ile bir karmaşa dönemine girmiştir. 1740 yılında İranlı Nadir Şah tarafından işgal edilen Hive Hanlığı onun 1747 yılında ölümüne kadar İran’a bağlı kalmıştır.  1747 yılında Nadir Şah’ın ölümü sonrası iktidar paylaşımı için yapılan iç savaşlar ile geçen 20 yılın ardından hanlık Türkmen kökenli Yadigaroğulları sülalesine (Yomudlar) geçmiştir. 1770 yılında Kazak kökenli Kongratlar’dan Muhammed Emin İnak (1770 -1791), Yadigaroğullarının hanlığına son verip kendi hanedanını kurmuştur. Muhammed Emin İnak ile başlayan Kongrat hanedanı döneminde merkezi yönetim güçlenmiş, ekonomi düzelmiş, 19.yüzyıl başlarında Muhammed Rahim Han döneminde devlet kendi parasını çıkarabilmiştir.İnak Hanedanı (1806 – 1920)  1806’de Karakalpak ailesinin V. Ebu’l Gazi’nin ölümüyle Hive Hanlığında Cengiz Han’ın soyu tükenmiş ve yerine İnak hanedanı geçmiştir. Muhammed Rahim Han (1806-1825) döneminde Ruslarla dostça ilişkiler kurmuştur. İlerleyen yıllarda Ruslar, ticaret kervanlarına Hiveliler tarafından saldırılar yapıldığını öne sürerek birçok kez Hive Hanlığı’na saldırmıştır.Türkmen ve Kazak kökenliler arasındaki sürekli iktidar savaşları ve genişleyen Rus İmparatorluğu’nun saldırıları sonucu zayıflayan hanlık, 1873 sonbaharında Rus Türkistan genel valisi von Kaufman komutasında birkaç koldan başlayan Rus saldırılarına karşı koyamamış, 29 Mayıs 1873 tarihinde Hive düşerek hanlığın toprakları Ruslar tarafından işgal edilmiştir. 12 Ağustos 1873 tarihinde yapılan ve II. Seyid Muhammed Rahim Han’ın (1864 – 1910) imzaladığı antlaşmayla hanlık Rus himayesini kabul etmiştir.Sonraki dönemde II. Seyid Muhammed Rahim Han, oğlu İsfendiyar Töre (1910-1918) ve sonra da onun oğlu Abdullah (1918-1920) hanlık yapmışlardır.Son han Abdullah, 2 Nisan 1920 tarihinde kendi isteği ile görevden çekilmiş ve kısa süre sonra Moskova’da ölmüştür. Bazı kaynaklar Abdullah Han’ın uzun süre aç bırakılarak öldürüldüğü belirtir. Yadigaroğulları’ndan Cüneyt Han’ın kısa yönetimi dönemi (Sovyet Devrimi sonrası – 1918) haricinde tamamen Rus hakimiyetine giren hanlık 17 Nisan 1920’de Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin (1920-1924) kurulması ile ortadan kalkmıştır.

Hive veya Hiva Hanlığı, günümüz Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan sınırları içinde kalan bir alanda, 1512-1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Özbek devleti. Buhara Hanlığı (Buhara Emirliği) ve Kokand Hanlığı ile birlikte “Özbek üç hanlığı” olarak anılmıştır.