HORASAN ERENLERİNDEN- (Torbat-e Jam) BUZKANİ’Lİ BİLGİN VEFA ( 940 – 998) İRAN

Ay üzerindeki bir kratere ismi verilen bilge, Abu al-Wafā’, Muhammed Muhammed Yahya ibn İsmail El el-‘Abbas el-Būzjānī veya Ebu El-Vefa Būzhjānī
(10 Haziran 940 – 15 Temmuz 998) Horasan, Turbet cam, Buzkan

Bağdat’ta çalışan matematikçi ve astronom.
Küresel trigonometride önemli yenilikler yaptı ve işadamları için aritmetik üzerine yaptığı çalışma, bir ortaçağ İslami metinde negatif sayıların kullanılmasının ilk örneğini içeriyor .

Ayrıca sinüs ve teğet tablolarını 15 ‘ aralıklarla derlemekle de tanınır.
Sekant ve kosekant fonksiyonları da tanıttı ve bir arkla ilişkili altı trigonometrik çizgi arasındaki ilişkileri de inceledi.
Almagest, onun ölümünden sonraki yüzyıllarda Ortaçağ Arap gökbilimciler tarafından okundu.
Günümüze ulaşmayan başka kitaplar da yazdığı biliniyor.
.
Tam adı ‘Ebu el-Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas el-Büzcani’ olan alim 940 yılında Horasan’da bulunan Buzgan kasabasında doğmuştur. Bu yüzden ‘Ebul Vefa Buzcani’ diye meşhur olmuştur. İlim tahsiline amcası Ebu Amr Mugazili ve Ebu Yahya bin Kimib’in yanında başlayan Ebul Vefa, 959 yılında Bağdad’a gitti. Ölümüne kadar da orada bilimle meşgul oldu. Bilim sahasında, matematik bilimini tahsil etti ve özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yaptı. Bu alanlarda çok fazla bir süre muhafaza edilemeyen kitaplar yazdı. Batlamyus’un ve Diophantos’un eserlerini inceleyip açıklamış, astronomi sahasında ise Ay’ın hareketleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle bilim tarihinde önemli bir yer tutmuştur.
.

Horasan’da (bugünün İran’ı) Buzhgan’da (şimdi Torbat-e Jam)da doğdu, Kuzeydoğu İran sınırları içerisinde Afganistan sınırındadır.
959 yılında 19 yaşında Bağdat’a gitti ve kırk yıl sonra 998 yılında burada öldü.
O seçkin Ebu Sehl el-Qūhī ve Al-Sijzi bilim adamlarının çağdaşı oldu.
O zaman Bağdat’ta Abu Nasr ibn Irak, Abu-Mahmud Khojandi, Kushyar ibn Labban ve Al-Biruni gibi diğerleri vardı.
Bağdat’ta Buyid mahkemesi üyeleri tarafından himaye edildi.
.
Ebu El Wafa, gökyüzünü gözlemlemek için bir duvar çeyreği inşa eden ilk kişi oldu.
İkincisinin Kitāb az-Zīj’inde bir çeyrek enstrümanı tanımladığı için Al-Battani’nin çalışmalarından etkilendiği öne sürülmüştür, eserlerine teğet dik açılı problemleri çözmek için yardımcı küresel üçgenleri ve hesaplamak için yeni bir teknik geliştirdi, sinüs onu öncüllerinden daha doğru tablolar oluşturmak için izin tablolar oluşturdu.

997’de, şu anki yeri ve şimdi Özbekistan’ın bir parçası olan Kath’te yaşayan al-Biruni’nin yeri ile yerel zaman arasındaki farkı belirlemek için bir deneye katıldı. Sonuç, bugünkü hesaplamalara çok yakındı ve iki boylam arasında yaklaşık 1 saatlik bir fark olduğunu gösterdi.
Ebu el- Wafa’nın , astronomik enstrümanların ünlü üreticisi Abū Sahl al-Qūhī ile de çalıştığı bilinmektedir.
Çalışmalarında var olan şey teorik yeniliklerden yoksun olsa da, gözlemsel verileri al-Biruni de dahil olmak üzere daha sonraki birçok gökbilimci tarafından kullanıldı.

Almagest
Astronomi üzerine yaptığı çalışmalar arasında Almagest’in ( Kitāb al-Majisṭī ) sadece ilk yedi uygulaması var.
Çalışma, düzlem ve küresel trigonometri, gezegen teorisi ve Kıble yönünü belirleyen çözümler alanlarında çok sayıda konuyu kapsamaktadır.
Ebu’l Vefa, yıldızların eğimlerininin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirdi. Bundan başka trigonometri çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve küresel trigonometrideki bazı problemlerin çözümü için yeni yöntemler keşfetti. Astronomik gözlemler için sinüs (ceyb) ve tanjant (zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Ünlü matematikçi El-Mervezi’nin de buna benzer çizelgeleri olduğu bilinse de onun çizelgeleri tanjant ve kotanjantı yayın fonksiyonu olarak vermediği gibi, Ebu’l Vefa’nın çizelgeleri kadar sağlıklı değildir.

Matematik
Eski Yunan matematikçilerinin akorlar açısından eşdeğer kimlikleri ifade ettikleri modern formlarında birkaç trigonometrik kimlik kurdu.
Ebu’l Vefa, matematik sahasında özellike trigonometri üzerinde çalışmalar yapmıştır.
Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik ilişkileri ilk defa ortaya koymuştur. Bu oranlar günümüzde aynen kullanılmaktadır.
.
Eserleri
Kitab’ul Kamil: Trigonometri ve astronomiden bahseden meşhur eseridir. Birinci bölümde yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken meseleler, ikinci bölümde yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü bölümde yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır. Eserin yazma bir nüshası Paris National Kütüphanesi’nde 1138 numarada kayıtlıdır. Eser Sedilot tarafından tercüme edilerek basılmıştır.
Kitab’un fi Amel-il Mistarati ve’l Pergarvel Gunye
Kitabab ma Yahtacu-İleyh-İl-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab
Kitabün Fahirün bil Hisab
Kitab’ün fi’l İlmi Hisab’il Musellat
Kitab’ün fi’l Felek
Kitab’un Zic-iş Şamil
Kitab’un fi’l Hendese
Kitab’ul Medhal ila Aritmetik
Tefsir-ii Harezmi fi Cebri ve’l Mukabele
.
Saygınlığı
Ay üzerindeki bir kratere O’na ithafen Abul Wafa adı verilmiştir.
Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori ‘History of Mathematics’ adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir:
“Ebul Vefa şüphesiz ki Harezmi’nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesap ve analitik geometri’nin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekasının bulduğu mühim ve pek faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca Battani’nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu” demektedir.
.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebu el-Vefa_el-Buzkani
https://en.wikipedia.org/wiki/Abu_al-Wafa_Buzjani
.
.
.
.
.