URMU TEORİYASI IŞIĞINDA TÜRKLƏRİN ATAYURDU
(RƏNG BİLDİRƏN SÖZLƏRƏ GÖRƏ)
F.Ağasıoğlunun «Doqquz Bitik»
(Türklərinin İslamaqədərki tarixi)
kitabından
Elmdə dərin kök salmış yanlış bir teoriyanı rədd etməyin vaxtı çoxdan çatsa da, türkoloq, etnoloq və tarixçilər bu problemin üzərinə getməyə risk etmirlər, çünki iki əsrdən artıq elmi ədəbiyatda kitabdan kitaba ötürülən, az qala, aksioma çevrilən bir fikri təkzib etmək o qədər də asan deyil. Bu, «Altay dilləri ailəsi» nəzəriyəsidir. İsbat olunmamış bu nəzəriyəyə görə, guya türklər monqol və tunquz-mancur xalqları ilə qohumdur və onlar nəvaxtsa, Altay dil ailəsi adlanan protoaltay dili parçalanandan sonra bir-birindən ayrılmışdır. Guya türklər Altaydakı monqoloid qohumlarından ayrılıb, batı ölkələrə göçmüşlər. Bu baxımdan, Azərbaycan türklərinin mənşəyi də Altay və Monqolustan çölləri ilə bağlanır.
Doğrudur, bu nəzəriyə bütün türkoloqlar tərəfindən qəbul olunmur və vaxtaşırı tanınmış dilçilərdən G.Dörfer, B.A.Serebrennikov, M.S. Şerbak, F. Zeynalov və başqaları monqol-türk qohumluğunun sübut olunmadığını söyləmişlər. Əvvəllər bir neçə yazımda mən də Altay teoriyası əleyhinə antropoloji, linqvistik bəlgələrlə fikir söyləmiş, Azər türklərinin Azərbaycanda gəlmə xalq yox, yerli xalq olduğunu yazaraq, Altaydan gəlmə fikrinə qarşı çıxmışdım.[1] Son illərdə bu baxışı yeni “Urmu teoriyası” adı ilə təbliğ etməyə çalışmışdım. Həmin məsələlər üzərində təkrar dayanmadan, burada Azər türklərinin Azərbaycanda yerli xalq olduğunu sübut edən əlavə dəlil kimi, burada boya (rəng), cəhət, istiqamət bildirən sözlərin verdiyi informasiyaya diqqəti çəkək.
1. Boya bildirən sözlərdə «cəhət» anlamı: Akad. A. N. Kononova görə, türk xalqları Dünyanın cəhətlərini bildirmək üçün iki üsuldan istifadə etmişlər; biri solyar sistem, digəri boya (rəng) sistemi.[2] Azər dilində «qara quzey» deyimi qara və quzey sözlərinin sinonim anlamda işləndiyini göstərdiyi kimi, türk dillərində boya bildirən sözlərin cəhət mənalı çaları vardır. A. Qaben və A. N. Kononov azacıq fərqlə türk boya-cəhət sistemini belə verirlər: [3]
qızıl = güney, ağ = batı, sarı = batı / özək
qara = quzey, göy = doğu
TÜRK harada olmasından asılı olmayaraq, dayandığı yerə «sarı», quzeyə «qara», güneyə «qırmızı» (altun, qızıl), batıya «ağ», doğuya isə «göy» boyanın simvolu kimi baxacaq. Bu boya-cəhət sistemi sxemdə boyaların «dilimndə» belə görünür:
Əgər bu sistemi xəritə üzərində axtarmaq istəsək, ən münasib üsul kimi göl və dənizlərə verilən adlara baxmaq lazım gələcək. Bütöv Avrasiya məkanında isə belə bir yer yalnız İkiçayarasının quzeyindədir:
Aydınlıq olsun deyə, qədim mənbələrdə güney sularının «qırmızı», doğu sularının isə «göy» adlandığını xatırlayaq. Belə ki, Aralıq dənizindən (Ağ dəniz) aşağıda Nil çayının doğusundakı Qıpmızı dəniz kimi, qədimdə Fars körfəzinin də Qırmızı dəniz adlanması bəllidir (Herodot, IV. 39; Strabon, XI. 13. 9). Göycə gölü kimi, Urmu gölünün adı da keçmişdə Göy-göl idi (Strabon, XI. 14. 8).[4] Xəzər dənizinin isə 70-dən artıq adı var və bunlardan biri də xalq deyimində qalan «Göy-Xəzər» olmuşdur. Görkəmli tədqiqatçı B. Ögəl bu barədə yazır: «Dədə Qorqud kitabının çərçivəsi içində bu dənizin harada olduğunu dəqiq söyləyə bilmək çətindir. Əslində Gökçə dəniz Xəzər dənizidir».5 Yaqut əl-Həməvi də bu dənizin perscə «Əfkud Dəryav» (Göy dəniz) adlandığını qeyd etmişdir ki, bu da gəlmə perslərin türklərdən eşitdiyi yerli adı pers dilində kalka ilə verməsidir. Rus folklorunda da Xəzərə “Göy dəniz” deyilmişdir.
Xəritədəki dairə («türkün» durduğu yer) dünyada ilk əkinçilik mərkəzi olmuşdur. Dəclə hövzəsində dalbadal yaranan Xasun, Xalaf, Ubeyd kulturlarının geniş yayılması sıx əlaqələr və kiçik köçlərlə gerçəkləşirdi. Dünyada ilk təkərli araba da Erkən tunc dövründə burada icad olunub. Arxeoloqların üzə çıxardığı qədim bəlgələrə görə, Daş dövrünün sonundan Tunc dövrünün sonunacan burada maddi-mədəni iz buraxmış xalqın adı 5 minil öncə subar kimi şumer-akkad yazılarına düşmüş, ərazi Subar ölkəsi adlanmışdır. Eneolit dövründən sonra m.ö. IV minillikdə isə buradan doğu ölkələrə böyük miqrasiyalar başlanmışdır:
Türklərin boya-cəhət sözlərinin rus onomastikasında əks olunması uzmanların diqqətini çəkmiş, onlar belaya (ağ), çyernaya (qara) və çervonnaya (qırmızı) sözlərində türk dilinə uyğun cəhət çaları yaranmasını türk dilinin təsiri ilə izah etmişlər. Maraqlıdır ki, hələ m.ö. II əsrdə çin tarixçisi Sıma Tsyan hun-çin savaşında Metenin (Mao-dun) süvari qoşunu haqqında yazır ki, batıda ağ-atlılar, doğuda boz (mavi)-atlılar, quzeydə qara, güneydə isə kürən-atlılar sıralanmışdı. Göründüyü kimi, artıq ilk hun çağına aid bu bəlgə türk boylarının batıdan doğuya getməsi tarixini çox geri çəkir.
2. Yön bildirən sözlərdə cəhət anlamı: Türk kosmonimiyasında üç vertikal və dörd horizontal məkan bölgüsü vardır: aşağı, orta, yuxarı; ön, arxa, sağ, sol. Öncə dörd cəhəti təyin edə bilən prototürklərdən sonra bəzi türk boyları səkkiz bucaqlı bölgüdən də istifadə etmişlər. Bunu uyğur, tatar və azər dillərində görmək olur: 6
Uyğur |
öngdün-tağdın bulunq
kidin-tağdın bulunq
kidin-kündin bulunq
öngdün-küntün bulunqTatar
tönyak-könçıqış
tönyak-könbatış könyak-könçıqış
könyak-könbatışAzər
quzey-doğu
quzey-batı
güney-doğu
güney-batı
A. N. Kononov tuva dilində yön və cəhət bildirən sözlərin monqol dillərinə uyğunlaşdığını, Göytürk yazıları, çuvaş, yakut (saxa), tofalar dilləri isə türk sistemini saxladığını yazır. O bu dillərdə arka (geri) tərəfin «batı», öñ (iləri, ilqaru) tərəfin «doğu», sağ tərəfin «güney», sol tərəfin isə «quzey» anlamı daşıdığını deyir.
Y. İ. Ubryatova düzgün olaraq qeyd edir ki, saxa dilində soğoru/ soñoru (yuxarı) və xotu (aşağı) sözlərinin «quzey» və «güney» anlamı Lena çayının hövzəsində yerləşəndən sonra yaranıb, çünki bu çay aşağıdan yuxarı (güneydən quzeyə) axır.7 Eyni rəng türk və monqol dillərində müxtəlif yönləri bildirdiyi kimi, yönlərin bildirdiyi cəhətlərin də bu dillər üzrə fərqlənməsi bir daha göstərir ki, monqol və türk etnoslarının əlaqəsi genetik yox, sonrakı olaydır: 8
arxa |
ön
sağ
sol
Monqol:
= quzey
= güney
= batı
= doğu
Türk:
= batı
= doğu
= güney
= quzey
Nə üçün azər dilində yön bildirən sağ-sol, arxa-irəli sözləri doğu türklərdə olduğu kimi, cəhət bildirən termin anlamında işlənmir? Məncə, bu suala cavabı doğuya gedən türk boylarının qədim miqrasiya olayında axtarmaq lazımdır, çünki arxanı batı, önü doğu, sağı güney, solu isə quzey sayanlar batıdan doğu yöndə böyük köçün yaşamını dadmış və bu olayı nəsillərin yaddaş saxlancına sızdırıb, günümüzə qədər dilində yaşadan boylardır. Ön Asiyadan Altaya gedən boylar bu yolu beş-on ilə deyil, yüzillər boyunca nəsilləri dəyişə-dəyişə getmişlər. Protoazər boylarısa kiçik lokal yerdəyişmələr istisna olmaqla, yurdlarından uzaq ellərə getmədiyindən onların dilində istiqamət bildirən sözlərə də əlavə cəhət anlamı yüklənməsinə zərurət yaranmamışdır.
Göytürk yazılarında istiqamət bildirən irəli, bəri, geri, yuxarı sözləri uyğun olaraq, cəhət bildirən doğu (gündoğan), güney (günorta), batı (günbatan), quzey (gecəortası) sözləri ilə qoşa işlənir. Bunu Kültigin abidəsindəki bu mətndə aydın görmək olur:
Tokuz-Oğuz bəqləri, budunu! Bu sabımın edgüti esid, katıqdı tinlə: ilgerü – kün toğuşka, birgerü – kün ortusınaru, kuriğaru – kün batıskına, yırğaru – tün ortusınaru anda içreki budun kop mana körür [anc]a budun.9 («Doqquz–Oğuz bəyləri, xalqı! Bu sözümü yaxşı eşit, qatı dinlə: İrəli – gündoğana, bəri – günortaya, geri – günbatana, yuxarı – gecəortasına qədərki xalqların hamısı mənə itaət edir»).
Prototürklərin ilkin Atayurdunun Güney-Doğu Anadolu və Azərbaycan olduğunu nəzərə alsaq, aydın olar ki, türk boylarının doğu sözündə «ön», geri sözündə isə «batı» çaları onların batıdan doğuya miqrasiyasını göstərir.10
Təbəri qədim qaynaqlarda Azərbaycanın türk ölkəsi (məmləkəti) kimi verildiyini yazır. O qeyd edir ki, Musa peyğəmbərin vaxtında İranın mifik hökmdarı Mənuçehrə tabe olan və müharibələrdə göstərdiyi igidliklərə görə Er-Ra’iş ləqəbini alan Yəmən hakimi Haris bin Ebu-Südad yürüşlərindən birini Mosula yönəldir. Süvari bölüklərinə Şemir bin Attaf adlı birini başçı təyin edib, onları türk məmləkətinə göndərir. Bu münasibətlə Təbəri yazır:
«Şemir Azərbaycana sahib olan türklər üzərinə yürüdü, savaş ərlərini öldürərək çoluq-çocuqlarını əsir aldı. Sonra bu səfərdə olub-bitənləri iki daşın üzərinə yazdırdı ki, bunlar Azərbaycanda marufdur».11
Azərbaycanın türk yurdu olması, türklərin buradan doğuya köçməsi türk dastanlarından Çin qaynaqlarına sızan bilgilərdə də öz əksini tapmışdır. Türk (turuq) adını tukyu kimi verən Çin qaynaqları onların Azərbaycandan çıxdığını qeyd edir. Qaynağa görə, öncə Xəzərin (Batı dənizin) batı tərəfində (yəni Azərbaycanda) yaşayan tukyular Su çarlığından çıxmış və Aşina soyu Xəzərin doğusunda Kao-Çanq ölkəsinə, sonra buradan cücenlər ölkəsinə keçmişlər.12
Göytürk yazısında Qapağan vurğulayır ki, idarə etdiyi dövləti 65 ulu babası tərəfindən qurulub. Əgər bu 65-i soy (nəsil) tarixi (35-40) ilə hesablasaq, təxminən m.ö. XIX-XVII əsrlərdə Urmu yaxasında qurulmuş Turuk bəyliyinin tarixinə uyğun gələr. Turuk boylarının buradan doğuya getməsi onların adına «doğu» anlamlı göy sözünün qoşulma səbəbi də aydınlaşır. Batıda qalan turuk boylarından fərqli olaraq, göytürklər (doğu türklər) Doğuda möhtəşəm Göytürk Elini (dövlətini) qurdular.
Türk boylarının yeni (ikinci) Atayurdunun «Türküstan» adlanması ora miqrasiya edən turuklarla bağlı olduğu kimi, orada Su bəyliyinin yaranması da Azərbaycanda özünü göstərən daha qədim sub (suv, su) boylarının Subar (Suv-bi, Su-bi) adlı bölgə-ölkə və bəyliklərinin təkrarı idi.
Beləliklə, boya-cəhət və yön-cəhət sözləri aydın göstərir ki, Altay nəzəriyəsi yanlışdır, çünki türklər Azərbaycana doğudan gəlməmişlər, əksinə, onlar Güney-Doğu Anadolu və Azərbaycandan doğuya getmiş və çox sonralar bəzi türk boyları Atayurda qayıtmışdır. Göründüyü kimi, rəng və yön bildirən sözlər də Urmu teoriyasını təsdiq edən önəmli dil bəlgələridir.
N o t l a r v ə ə d ə b i y a t
[1] Azər xalqı, 2000.
[2] Kononov A. N. Sbosobı i terminı opredeleniya stran sveta u tyurkskix narodov. «TS», 1974, 73-74.
[3] Gabain A.von. Vom Sinn symbolischer Farbenzeichnung. «AO» t.15, №1-3. Budapest, 1962, 115; Kononov A. N. Semantika tsvetooboznaçeniy v tyurkskix yazıkax. «TS», M. 1978, 160.
[4] Urmu gölünün adını Strabon λίμνη καποϋτα (kapauta) şəklində verir və «tünd göy» (κυάνη) mənası olduğunu bildirir. Plini də bu gölü Capotes (Kapot) kimi qeyd edir (Osnovı iranskoqo yazıkoznaniya. M. 1979, 235); Hay qaynaqları da bu adı «göy» (kaput) anlamında verir.
5 Ögel B. Türk kültür tarihine giriş. IV c. Ankara, 1984, 466.
6 Azərbaycan bayrağındakı ulduz, əslində, qədim tür simvolikasıdır. Bu iki dördbucaqlının üst-üstə çarpaz qoyulması ilə alınan səkkizbucaqlı işarədir və Şumer çağından tanrı, ulduz və göy anlamı daşıyan damğa ilə eyni mənşəli olub, Ön Asiyada yayılmışdır. Saxa türkləri də 8 cəhəti fərqləndirir (Çaqdurov S. Ş. Proisxojdenie Qeseriadı. Novosibirsk, 1980, 118-119).
7 Ubryatova E. İ. O yazıke dolqan. «Yazık i folklor narodov Sibirskoqo Severa». M.1966, 61.
8 Jukovskaya N. L. Kateqorii i simvolika traditsionnoy kulturı monqolov. M. 1988, 157.
9 Orkun H. N. Eski türk yazıtları. Ankara, 1994, 23.
10 Prototürklərin ilkin Atayurdu probleminə düzgün yanaşaraq, bu yurdun Güney-Doğu Anadolu olduğunu və türklərin buradan batı, doğu və quzey yönlərə miqrasiyası ilə türk dillərinin üç bölümə ayrılması olayının m.ö. II minildən öncə baş verdiyini söyləyən və hindavropa xalqlarının dilində güney anlamlı sözün «ön» çaları ilə bu xalqların güneyə miqrasiyasını müəyən edildiyini vurğulayan F. Latıpov yazır ki, eyni üsulla türk boylarının da doğu sözündə «ön», geri sözündə «batı» çaları onların batıdan doğuya miqrasiyasını göstərir (Latıpov F. Elementı morfonoloqii etrusskoqo yazıka v svete pratyurkskoy qipotezı. «AFM», III, 1991, 106-107).
11 Taberi. Milletler ve hükumdarlar tarihi. II, t. İstanbul, 1991, 540.
12 Göyalp Z. Türk töresi. İstanbul, 1977, 100-101.
İlginize teşekkürler
Trakyen yarımadası Tayfur köyünde Trakyenlerden günümüze tarih
Çanakkale Trakyen yarımadası ( Thracian Chersonesos) Tayfur köyü mübadele Türklerinin Rumlardan kalma köyüdür. Kaya oyma Trakyen …
Gelibolu Karainebeyli Kalaycı dede antik alanı
Kalaycı dede antik alanı Gelibolu Karainebeyli köyü Kara Nebi antik mezarlığı yakınındadır. Kalaycı dede antik …