Vinça – Turdaş Kültürü

Ayrıca Turdaş kültürü veya Turdaş-Vinça kültürü olarak bilinen Vinça kültürü, M.Ö. 5500 – 4500 dönemine tarihlenen Güneydoğu Avrupa Neolitik kültürüdür. 1908 yılında Sırp arkeolog Miloje Vasić tarafından büyük bir tepe yerleşim yeri olarak keşfedilen Vinča-Belo Brdo adlı tip yerleşkesinden adını alan kültür, esas olarak yerleşim yeri deseni ve ayinsel davranışlarla ayırt edilen tarih öncesi bir topluma ait malzeme kalıntılarını temsil eder. İlk Ilıman Neolitik evresinde bölgeye giren tarım teknolojisi, Vinça kültürünce daha da geliştirilerek tarih öncesi Avrupasında bir nüfus patlamasını ateşlemiş ve en büyük yerleşim yerlerinden bazılarını meydana getirmiştir. Bu yerleşim yerleri, ayinsel öğelerin uzak mesafeli olarak değiş tokuş edilmesiyle yüksek dereceli bir kültürel tekbiçimliliği korumuştur. Çeşitli hayvan ve insan biçimli heykelcik formları, tıpkı bazı kimselerin ilk ön-yazı biçimi diye tahmin ettiği Vinça simgelerinde olduğu gibi kültürün ayırıcı özellikleridir. Geleneksel olarak Kalkolitik devrin ya da “Bakır Çağı”nın bir bölümü olarak düşünülmese de, Vinça kültürü bakır metalurjisinin bilinen en eski örneğini sağlamaktadır.

Coğrafya ve Nüfus Bilgileri

Vinça kültürü, Güneydoğu Avrupa’nın bir bölgesini (yani Balkanlar) kapsamıştır, başlıca günümüzdeki Sırbistan’a ve ayrıca Romanya, Bulgaristan, Bosna, Karadağ, Makedonya ve Yunanistan’ın bazı kısımlarına denk gelmektedir.

Bu bölge, zaten İlk Ilıman Neolitik’in tarım toplumlarınca yerleşim görmüştü; ancak Vinça dönemi sırasında meydana gelen aralıksız nüfus artışı, daha eski yerleşimcilerce atlanan nüfus alanlarıyla birlikte daha önce eşi benzeri görülmemiş bir yerleşim büyüklüğü ve yoğunluğu seviyesine yol açmıştır. Vinça yerleşkeleri, çağdaşı olan diğer herhangi bir Avrupa kültürüne göre önemli ölçüde daha büyüktü; bazı örneklerde Ege ve bin yıl sonraki erken Yakın Doğu Tunç Çağı kentlerini gölgede bırakmıştır. Bazıları 300,000 metrekareden fazla büyüklükte olan en büyük kentler, sayısı 2,500’e kadar ulaşan insana yurt olmuştur.

Zaman Dizini

Vinça kültürünün kökenleri tartışmalıdır. Kültür, radyokarbon tarihlendirme yöntemi geliştirilmeden önce, tipolojik benzerlikler temelinde, Koyu Açkılı Seramik (Dark Burnished Ware) kompleksine ait Vinça kültürünün ve diğer Neolitik kültürlerin Anadolu’dan Balkanlara göçlerinin bir ürünü olduğu düşünülmüştü. Bu düşünce, batıya doğru olduğu varsayılan göçün başlangıç noktası olarak Koyu Açkılı Seramik yerleşkesinin Troya I alt döneminden en az bin yıl önce ortaya çıktığını gösteren radyokarbon tarihlerinin ışığında yeniden değerlendirilmek zorunda kalmıştır. İlk kez 1969 yılında Colin Renfrew tarafından tasarlanan ve Vinça kültürünün, kendisinden önceki Starčevo kültüründen yerel olarak geliştiğini öne süren alternatif bir sav, şimdi birçok bilgin tarafından kabul edilmektedir; ancak kanıtlar kesin değildir.

Vinça kültürü, onun tip yerleşkesi olan Vinča-Belo Brdo’kilerle yakından bağlantılı iki evreye ayrılır :

Erken Vinça Dönemi: Vinça A, B, C. (M.Ö. 5500-4800)

Geç Vinça Dönemi: Vinça D ve Terkedilme (M.Ö. 4800 – 4200)

Gerileme

Son evresinde Vinça şebekesinin merkezi, Vinča-Belo Brdo’dan Vršac’a kaymıştır; günümüz Macaristan’ındaki obsidyen objelerle Ege’deki Spondylus (dikenli istiridye) objeler arasında yapılan uzun mesafeli değiş tokuşlar, Vinça heykelciklerinden daha önemli hale gelmişti. Şebeke en sonunda bağlaşıklığını yitirmiş ve çöküşe geçmiştir. Iki bin yıllık yoğun tarım sonrası, toprak bereketindeki azalmadan kaynaklanan ekonomik gerilimlerin bu çöküşte kısmen sorumlu olmaları mümkündür.

Marija Gimbutas’a göre, Vinça kültürü Eski Avrupa’nın bir parçası idi; Neolitik çağda Avrupa’yı işgal eden nispeten türdeş, barışçıl ve anaerkil odaklı bir kültür idi. Bu kurama göre çöküşü Karadeniz-Hazar bozkırlarından gelen atlı savaşçı Ön-Hint-Avrupa kabilelerinin istilası izlemiştir.

Ekonomi

Geçim:

Vinça yerleşkelerindeki birçok insan, yiyecek tedariği ile meşgul olmuştur. Bunlar büyüyen Vinça toplumunun beslenme biçiminde tarım, hayvan yetiştiriciliği, avlanma ve yiyecek arama faaliyetlerinin hepsinin katkıda bulunduğu karışık bir geçim ekonomisini uyguluyorlardı. İlk Ilıman Neolitiğin (İIN) daha eski kültürlerine kıyasla bu uygulamalar yoğun durumda idi, artan nüfus yoğunluğuyla uyumlu olarak, yüksek oranda tahıl ürünleri elde etme ve evcilleşmiş hayvanlardan ikincil ürünler sağlama konusunda giderek daha da uzman hale gelmişlerdi.

Vinça tarımı, ılıman Avrupa’ya buğday, yulaf ve keteni tanıtmış ve İIN kültürlerine göre daha fazla arpa kullanmıştır. Bu yenilikler ürün verimini arttırmış ve deri ve yün gibi hayvan ürünlerinin yanısıra bitkisel dokumalardan yapılan giysilerin üretimini de sağlamıştır. Vinça çiftçilerinin sığırla sürülen saban kullandıklarına dair dolaylı kanıtlar vardır, bu da çiftçilik için yeni arazi alanları açmanın yanında tarım için gerekli olan insan iş gücü miktarı üzerinde önemli bir etki yapmıştır. Vinça yerleşkelerinin çoğu, sabanla işlemeyi gerektiren toprak türlerinin baskın olduğu bölgelerde yerleşmiştir.

Tarıma elverişliliği daha az olan alanlar, ova köylerinden gelen gurupların mevsimlik bazda çiftlik hayvanlarını yanıbaşlarındaki yayla alanlarına taşıdığı insanötesi hayvan güdümleriyle kullanılmıştır. Vinça sürülerinde sığırlar, koyun ve keçiden daha önemliydi ve İIN kültürleriyle kıyaslandığında çiftlik hayvanları sadece etlerinden ziyade, giderek ortan oranda sütleri ve derileri için ve yük hayvanı olarak besleniyordu. Yayla alanlarına yapılan mevsimlik hareketler, ayrıca taş ve mineral kaynaklarından faydalanma amacından da güdüleniyordu. Bunların özellikle zengin olduğu yerlerde, geçinmek için daha şiddetli bir biçimde hayvan güdümüne bel bağlayan kalıcı yayla yerleşkeleri kurulmuştu.

Git gide artan oranlarda evcil bitki ve hayvanlara odaklanmış olsa da, Vinça geçim ekonomisi, yine de yabani gıda kaynaklarını kullanmıştır. Geyik, domuz ve yaban öküzü avcılığı, sazan ve yayın balıkçılığı, deniz kabuğu toplayıcılığı, kuş avcılığı ve yabani tahıl, orman meyveleri ve ceviz arayıcılığı, bazı Vinça yerleşkelerindeki beslenme biçiminin önemli bir bölümünü oluştururdu. Ancak bunlar azınlıkta bulunuyordu, yerleşkeler göz önündeki yabani yiyecek olanağından ziyade, sürekli olarak tarıma dayalı olarak yerlerini saptıyolardı; alanın ekilebilir arazi verimi az olmadığı sürece yabani kaynaklardan yeterince yararlanılmıyordu.

Endüstri:

Genel anlamda Vinça şebekesi içindeki emek-yoğun üretim, ev halkı düzeyinde yapılıyordu; bireysel olarak ekonomik uzmanlaşmaya dair az kanıt bulunmaktadır. Bununla birlikte, bazı Vinça eserleri önemli ölçüde teknik beceri düzeylerinde yapılmıştır. “Siyah-üstlü” ya da “Gökkuşağı Seramiği” diye bilinen parlak, çok renkli yüzey kalitesine sahip çanak çömlek üretmek için iki kademeli bir yöntem kulllanılmıştır. Bazen, pişmiş kile süsleme yapmak için toz haline getirilmiş sülüğen (parlak kırmızı renk veren civa-sülfid) ve limonit (kahverengi aşı boyası sağlayan hidratlı demir oksit) uygulanmıştı. Vinça giyim tarzı, açık boyunlu tuniklerle ve süslü eteklerle resmedilmiş heykelciklerinden anlaşılabilmektedir. Giysiler hem ketenden hem de yünden dokunuyordu (ketenliler son Vinça döneminde daha da önemli hale gelmişti); ayrıca deniz kabuğu veya taştan yapılan düğmeler kullanılıyordu.

Bakır aletlerin dünyadaki en eski örneği, Vinça yerleşkesi Pločnik’te üretilmiştir. Ancak Vinça şebekesinin insanları sadece erken ve sınırlı bir metalurji biçimini uygulamışlardı. Rudna Gava gibi yerleşkelerde büyük ölçekte bakır filizleri çıkarılmıştı; fakat sadece bir bölümü ergitilip metal nesne biçiminde dökümü yapılıyordu ve bunlar yontma taş, kemik ve geyik boynuzundan yapımına devam edilen işlevsel aletlerden ziyade ufak süsler ve incik bocuk gibi değersiz şeylerdi.

Başlıca Vinça Yerleşkeleri:

-Drenovac

-Gomolava

-Gornja Tuzla

-Pločnik

-Rudna Glava

-Selevac

-Tărtăria

-Turdaş

-Vinča-Belo Brdo (Ana Tip Kültür Bölgesi)

-Vršac

(Çevirideki Yardımları İçin Sayın Gürol Bıçakçı’ya Sonsuz Minnetlerimle).