Hazar Kağanlığı, 7 ve 10. yüzyıllar arasında Karadeniz’in kuzey kıyıları, Kiev’e kadarki bugünkü Ukrayna toprakları, Hazar Denizi’nin kuzey ve kuzeybatısını kaplayan geniş topraklarda hüküm sürmüş olan  ve İbrahim Kafesoğlu’nun iddiasına göre Doğu Avrupa’da düzenli bir devlet kuran Türk devleti.  Hazar kelimesi, gez anlamına gelen kaz kökünden türemiştir. Ka-zar; gezer yani serbest dolaşan, bir yere bağlı olmayan anlamına gelmektedir.  Hudūd al-‘Ālam adlı esere göre, Hazar Kağanları Ansa’ sülalesindendir  (bunun Batı Göktürk’ün Aşina olduğuna dair iddialar bulunmaktadır) ve Orta Asya’dan gelmişlerdir.  Hazarların bir süre Büyük Hun Devleti’ne bağlı kavimler arasında bulunmuş olmaları ihtimali vardır.  586’dan sonraki Bizans kaynaklarında Hazarlar, “Türkler” olarak geçmektedir.

İslamiyet’ten önce Türklerin tamamına yakını Tengrici olmasına rağmen Hazar Kağanı ve yönetim kademesindeki Türklerin çoğu, 740’lı yıllarda Museviliği benimsemiştir.  Birkaç akademisyen, Yahudileşmiş Hazarların birçok Doğu Avrupa ve Rus Yahudisinin ataları olduğunu düşünmektedir. Tüm bunların yanı sıra Hazarlar dini toleransın yaygın olduğu ve Paganizmin serbestçe yayıldığı bir toplumdu.

Kağanlığın kuruluşu
600’lü yıllarda Batı (mor) ve Doğu (mavi) Göktürk kağanlıkları. Açık renkli alanlar mutlak hâkimiyet bölgesini, koyu renkli alanlar ise etkisini gösterdiği bölgeleri ifade etmekte.

10. yüzyılın başına kadar genişlemesini sürdüren ve Hazar Denizi’ne adını veren Hazarlar,  daha çok Halife Osman’ın başında bulunduğu İslam Devleti ve Sasanilerle savaştılar. Kağanlık doğudan gelen Peçenekler sebebiyle zayıfladı ve Kiev Knezliği tarafından yıkıldı.

Kağanlığın yayıldığı alan; Batı Göktürk İmpartorluğu’nun batıda en uçta kalan noktalarıydı: Kırım, Kafkasya, Dinyeper, Don Nehri ve Volga arası ile Hazar Denizi çevresidir.

Sabir Türkleri’nin ve Batı Göktürk boylarının devamı olan Hazarlar, Göktürk birliği döneminde Göktürklerin Batı kanadını oluşturmaktaydı. Göktürklerin yıkılmasından sonra bağımsızlaşıp, Kuban Irmağı’yla Azak Denizi arasındaki araziye yerleşmişlerdir.  Bu bölgedeki diğer Türk kavimlerini içlerinde eritip  7. yy ile 10. yy arasında Hazar Denizi ile Karadeniz’in kuzeyinde egemenlik kurmuşlardır.  X. yüzyıl İslam tarihçisi Mes’udî, İranlıların Hazar adını verdikleri kavime Türklerin Sabar (Sabir) dediklerini bildirmektedir.  Ayrıca bu bölge doğudan batıya doğru gelişen büyük göç hareketlerinin yolu üzerinde bulunduğundan; Hun, Ogur, Fin-Ugor ve Avarlardan kalan kütleler de burada hayatlarını devam ettirmişlerdir.  Hazarların Orta Asya’dan bu bölgeye gelmelerinin tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Hazarlar hakkında bilgi veren Gürcü kaynaklarına göre, Hazarlar bu bölgeye milattan önceki devirlerde gelmişlerdir.  Hazarların tarih sahnesine çıkışları kaynakların ifadesine göre, 2. yüzyılın sonlarına doğru olmuştur.  198 yılında Barsiller’le beraber Ermenistan’a saldırmışlardır. 3. yüzyılın başlarından 4. yüzyılın ortalarına kadar Ermenistan bölgesinde Bizans’a karşı Sasani Devleti’yle beraber savaşan Hazarlar,  4. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Sasanilerin Ermenistan’ı ele geçirip komşularına karşı istilacı bir siyaset izleyince, Hazarlar bu defa Bizans’la anlaşarak, onlara karşı savaşmaya başlamışlardır.  363 yılında Bizans imparatoru Julian’ın Ermenistan’da bulunan Sasanilere karşı yaptığı savaşa Hazarlar da katılarak Bizans’a yardım etmişlerdir. Bunun üzerine Sasaniler, Kafkasya’da bulunan kabilelerle anlaşarak onların Hazarlara saldırmalarını sağlamışlardır.

Hazarlar, 5. yüzyılda, Attila’nın 434 yılında Hun imparatoru olması üzerine bir süre Hunlara tâbi olmak zorunda kalmışlardır. Ancak Attila’nın ölümünden sonra dağılan Hun İmparatorluğu’ndan ayrılan Hazarlar, yeniden Sasani topraklarına saldırmaya başlamışlardır. Bu durum karşısında Sasani imparatoru, Bizans’tan yardım istemek zorunda kalmıştır.  Bundan sonra Hazarlar ile Sasaniler arasındaki savaşlar 558 yılından itibaren sürekli olarak devam etmiş ve Sasani hükümdârı Derbent ve Kafkasya’daki geçitlerde bir dizi kaleler inşa ettirmiştir.  5. yüzyılda ortaya çıkan Avarlar da bir süre Hazarları hâkimiyetleri altına almışlardır. Sasani hükümdârı Anuşirvan, Hazarlara karşı Derbend (Bâb el-Ebvâb) kalesini yaptırmıştır. İyice kuvvetlenen Hazarları yenemeyeceğini anlayan Anuşirvan onlarla dost olma yoluna giderek, onlardan gelecek tehlikeleri önlemeye çalışmıştır.  Hazarlar, 626-627 yıllarına doğru Bizans imparatoru Herakleios’la anlaşmaya varıp kumandan Çorpan Tarhan önderliğinde, Aras Nehri’ne kadar bütün Kuzey Azerbaycan’ı ele geçirerek bazı Ermeni kitlelerini egemenliği altına almışlardır. 628 yılında kış mevsiminin başlaması yüzünden o yıl alınamayan Tiflis, ancak 629 yılında Hazar kumandanı Çorpan Tarhan’ın başarıyla yürüttüğü harekat neticesinde Hazar Yabgusu tarafından zapt edilmiştir. Böylece Sasaniler artık büyük bir devlet olmaktan çıkarılmış ve Hazar Hakanlığı, İran karşısında Bizans’ın en iyi müttefiki haline gelmiştir.  Bu sırada Hazarlar, henüz bağımsız bir devlet değillerdi. Fakat Göktürk Devleti’nin 582 yılında Batı ve Doğu Göktürk Devleti olarak ikiye ayrılmasından ve daha sonra da Batı Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra kendi başlarına bağımsız bir hanlık olarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Süratle siyasi ve askeri nüfuzlarını genişleten Hazarların tam bağımsız bir devlet haline gelmeleri ise 630 yılını bulmuştur.

Bizans ile Hazarlar arasındaki siyasi rekabet, Kırım üzerinde hakimiyet kurma isteğinden dolayı çıkmıştır. Hazarlar, I. Svyatoslav’ın güneye inerek Kerç Boğazı’nı ve Kafkasya’nın Kuban sahillerini ele geçirmesinden sonra Azak ve Kırım taraflarında varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bizans kaynaklarına göre, Ruslar ve diğer Türk boylarıyla anlaşıp Hazar Devleti’nin yıkılmasına sebep olmuştur. Öyle ki 1016-1019 yılları arasında Bizans’la işbirliği yapan Ruslar, Hazarların Tmutarakan’daki Hazar topraklarına saldırmışlar ve Tmutarakan ile civar topraklar, Bizans imparatoru II. Bazil’in gönderdiği donanmanın yardımıyla I. Svyatopolk tarafından zaptedilmiştir. Bu savaştan Hazarların son hakanı olan Georgius Tzul esir edilmiştir. Hakan Hıristiyanlığı kabul ederek Arbon unvanını almıştır. Mstislav bundan sonra Tmutarakan knezi olmuş ve 1022’de ordusuna aldığı Hazarların da yardımıyla Kievdeki kardeşi I. Yaroslav’a karşı savaşmıştır. 1016’dan sonra egemenliklerini Aşağı İdil boylarında, Azak ve Kırım’da küçük prenslikler kurarak sürdüren Hazarlara son darbeyi 1030 yılında Peçenekler indirmiştir.  Rus yıllıklarındaki 1095 yılına ait kayıtlardaysa Hazarlar artık Rus knezlerine tâbi olarak zikredilmektedirler.  Hazarlara karşı savaşması için kışkırtılan Bizans imparatoru da, Rus ordusuna yardım etmek üzere Bizans donanmasını göndermiştir. Hazar Kağanlığı, Bizans İmparatorluğu’nun da etkileri sebebiyle 11. yüzyılda çökmüştür.

Şaban Kuzgun, Hazarların çöküş sebepleri iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılır. Dış sebeplerin en önemlisi, Hazarların coğrafi bakımdan son derece önemli bir bölgeyi ellerinde tutuyor olmalarıdır. İç sebeplerin başlıcaları ise;

Ülkede Hazarların geniş bir alana yayılmasıyla; din, dil, kültü, menfaat ve kader birliğinin yok olması,
Ülkede zevk ve sefahatin artması,
Askeri sistemle hakanlık müessesinin bozulmasıdır.
Golden’a göre, kağanlığın 10. yüzyılın ikinci yarsısındaki beklenmeyen çöküşü kaçınılmazdı. Ona göre Hazarların yıkılışı Musevi olmalarından dolayı değil, merkezi olmayan güçlerden oluşan konar-göçer devlet yapısının zayıflıkları ve İtil boylarında değişen ekonomik dengelerle ilgilidir.  Devletin çökmesinden sonra hemen kaybolmayıp aralarında Macarların da olduğu çeşitli ulusların arasına dağılan Hazarların bir kısmı Macar sınırlarını korumada görev almıştır.  Timothy Miller, 11. yy. civarında Musevi Hazarların Bizans İmparatorluğu’ndaki “Pera Yahudi Cemaati”nin üyesi olduklarını keşfetmiştir.  Dunlop’a göre, Rusların bir deniz gücüne sahip olmasına karşın Hazarların sahip olmayışı, karada sağlanan savaş üstünlüklerini kaybetmelerine yol açmıştır.

Bulan hanedanı  740’lar Bulan Sabriel
~786 – 800’ler Obadiah
Hizkiya
I. Menaşe
Hanuka
İshak
Sabulon
II. Menaşe
Nişi
~900 I. Aaron
Menahem
~920 Benjamin
920’ler – 940’lar II. Aaron
940’lar – 960’lar Yusuf
Geç Hazar kağanları  ~986 – 988 David (Taman’da)
? – 1016 Georgius Tzul (Kerç’te)

620 – 690 • 620 – 630 Ziebel (Batı Göktürklerin kağanı)
• 630 – ~650 Buri Şad
• ~650 İrbiş

690 – 715  ~690 – 715 Busir (İbuzir Gliavan)
720 – 732  • 720’lerin sonları-731 Baryik
• ~732 Bihar

730’lar – 840’lar  • 730’ların sonları Prisbit (Kağan naibi)
• 737 – 740 Halifelik idaresi
• ? – 760’lar Bağatur
• 825 – 830’lar Tuvan Kağan
• 840’lar “Tarkhan”

840 –  • ~861 Zekeriya

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hazar_Ka%C4%9Fanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1

http://www.khazaria.com/turkce/hazartarih.html