Keçən əsrin ortalarında Altayda yerli türklərin Pazırıq (Basırıq) dediyi yerdə qazıntı aparan rus arxeoloqları qədim kurqandan hamını heyrətə salan əşyalar aşkar etdilər. Saqa (skit) boylarına məxsus bu sənət əsərləri içərisində salamat qalmış və rəngini itirməmiş bir xalı da vardı. «Pazırıq xalısı» adı ilə bugün Ermitajda saxlanan bu xalının yaşı m.ö. V əsrə aid edilir, çünki mütəxəssislərin rəyinə görə, bu xalının tapıldığı kurqanda aşkar olunan digər əşyalar və onların kimyəvi analizi onların 2500 il əvvəl bu məzara (basırığa) qoyulduğunu əks etdirir. Bu qədim xalının kurqanın altında salamat qalmasının səbəbi vaxtilə yuxarıda açılmış bir oyuqdan məzarın dibinə sızan suyun buz bağlaması və xalının buzun içində qalması idi. 180 x 200 sm ölçüdə olan dünya şöhrətli bu xalının üzərindəki naxışların, at və maralların, ortadakı çərçivədə 24 xananın anlamı bir çox alimin tədqiqat mövzusuna çevrilmişdir. Əksər tədqiqatçılar burada verilən simvolların saqa (skit) sənət əsərlərindəki «heyvan üslübü» ilə üst-üstə düşən və ayrılan cəhətlərinə də toxunmuşlar. 1960-cı illərdən şüşə arxasında saxlanan bu xalının toxunma üsulu haqqında da müxtəlif fikirlər vardır: bəziləri onu ilmikli, bəziləri də buklə (dolama, sarma, lülə) üsulu ilə toxunduğunu qeyd etmişlər. Başqa-başqa ölkələrdə yaşayan bir neçə alim Pazırıqda ortaya çıxan xalının Türkmənistan, Azərbaycan və Anadoluda geniş yayılmış oğuz (türkmən) xalıları ilə eyni tipdə olması haqqında bir bir-birindən xəbərsiz olaraq, eyni qənaətə gəlmişlər. Bu xalı ilə türkmən xalıları arasındakı tipoloji yaxınlıqla bərabər, istifadə olunmuş toxuma üsulları, eyni naxışlar, eyni boya (rəng) çalarları vardır. Xalçanın tapıldığı kurqanda saqa elbəyi (hökmdarı) basdırıldığı fikri irəli sürülmüş və bu bunu əksər tədqiqatçılar qəbul etmişlər, belə ki, kurqanın möhtəşəmliyi, oradakı əşyaların zənginliyi və xalçanın üzərindəki simvollar da həmin fikri təsdiqləyir. Kurqanın aid olduğu tarixdə (m.ö.V əsr) heyvandar, yarımköçəri saqa boyları Azov dənizindən Altaya qədər olan ərazilərdə müxtəlif dövlətlər qurmuşdular. Bu durum şərq və qərb qollara ayrılan hunlar və sonralar Göy-Türk xaqanlığı çağlarında da davam etmişdir. Quzey Qafqazdan m.ö. VII əsrin əvvələrində Azərbaycana qayıdan saqa boyları indiki Ermənistanı da içinə alan və Dərbənddən Urmu gölünə qədər uzanan bir ərazidə, qədim Azərbaycanda çox qüdrətli bir dövlət qurmuşlar. Antik çağ yazarları burada oturan Saqa elbəylərinin qonşu ölkələrdən bac-xərac, vergi aldığını və bəzən uzaq ellərə yürüş etdiklərini, hətta Misirə qədər getdiklərini yazmışlar. Buradakı saqa elbəylərindən biri də haqqında əfsanələr yaranmış məşhur Əfrasiyab (Tunqa Alp Ər) idi. Urmu gölü yaxınlığında öldürülən bu türk başbuğunun yas törənində yazılmış «Tunqa Alp Ər öldümü?» misrası ilə başlanan ağıtı XI əsrdə M. Kaşğari yazdığı «Türk dillərinin lüğəti» kitabında yad etmişdir. Sonralar qonşu Urartu və Mana dövlətilə birlikdə Saqa dövləti də süqut etmiş, əraziləri Mada (Midiya) dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. Son dəfə Saqa elinin adı m.ö. VI əsrin əvvəlində (593-cü ildə) Tövratda çəkilir. Artıq bu çağlarda saqa boylarının bir hissəsi Azərbaycandan çıxıb Azov yaxasına qayıtmış, sonra orada böyük Saqa dövləti qurmuşdular. Oradakı elbəylər də Qonur, Savlı, Ata kimi türk adları daşıyırdı. Üzərində Atanın (m.ö.III əsr) adı və rəsmi olan sikkə də bəllidir. Saqa (skit) adı altında müxtəlif xalqlar vardı, lakin Azərbaycanda dövlət quran saqa boyu oğuz türkləri idi, çünki antik çağ yazarlarının qələmə aldığı elbəyi saqaların (üarskie skifı) soy şəcərəsində və mifologiyasında keçən adlar oğuz türkcəsində olub, sonrakı Oğuznamələrdə təkrar olunur. İki əsrdən sonra Saqa elinin (dövlətinin) yerində alpan//aran adlı türk boylarının qurduğu Alban (Aran) dövlətinin tərkibində həmin saqa boylarından qalanlar da vardı. Alban çağında Sakasena bölgəsi onların adı ilə bağlı idi. Şəki, Şaqan, Pir-Saqat və çoxlu Sahatlı yer adları həmin atlı saqa boylarından qalmadır. Beləliklə, m.ö. VII əsrdə Quzey Azərbaycanda hakimiyətdə olan saqa (oğuz) boyları buradakı xalçaçılıq sənətinin və xalçalar üzərində yabanı heyvanların stilizə olunmuş saqa boylarına məxsus «an üslubu» (zverinıy stilğ) gələnəyinin inkişafına təkan vermişdir. Bu baxımdan, Altayda ölən saqa elbəyinin dəfnində istifadə edilən Pazırıq xalısının m.ö. V əsrdə Qarabağda toxunduğunu irəli sürən xalçaşünaslar haqlıdır. Lakin bəzi alman alimlərinin bu xalını Qarabağ ermənilərinə aid olduğunu yazması isə acı gülüş doğurur. Elmdən və gerçək durumdan çox uzaq olan bu cəfəng sözlərə aşağıda qayıdacağıq, hələlik xalının əsas atributlarına baxaq: 1. Toxunma üsulu. Xalının zahiri görünüşü ilmikli-xovlu xalçalara bənzədiyi üçün əvvəllər guman edilirdi ki, gördes ilmiyi (güllabi ilmə) üsulunda toxunmuşdur. Doğrudur, bu üsuldan Quba, Qarabağ və Şirvan xalçalarında geniş istifadə olunur, lakin Pazırıq xalısının sonrakı tədqiqi (K. Erdmann, F. Tekçe və b.) göstərdi ki, o, bukle (Noppen) üsulunda toxunmuş xovsuz xalıdır. Tanınmış xalçaşünas Lətif Kərimov Azərbaycanda xovlu xalçaların iki üsulla, xovsuz xalçaların isə yeddi növ texnologiya ilə toxunduğunu qeyd edir. Xalının bukle üsulu ilə toxunduğunu yazan məşhur xalçaşünas alim Prof. Kurt Erdmann «İlmikli şərq xalısı» adlı əsərində bunu Noppen türü adlandıraraq yazır: «Bu cür toxumada çözgü teli (arış) arasından keçirilən atqı ipliyi (arğac) həm də çözgü üzərinə yerləşdirilmiş incə çubuqlara da sarılır. Çubuqları çəkəndə Noppen türü alınır və artıq ortadan yarılanda ilmikli xalının xovuna bənzər görüntü yaranır». 2. Rənglər. Azərbaycanda ta qədim çağlardan bitki kökündən və yarpağından təbii boya alınması gələnəyi vardı. Haqqında danışdığımız xalının toxunduğu əsrdə yaşayan Herodot Qafqazda yarpağını əzib suda qarışdıranda boya alınan ağac növü olduğunu yazır və özəlliklə bu boyanın solmadığını, hopduğu parça yuyulanda itmədiyini vurğulayırdı. Qarabağ xalçaları mis rəngi, qırmızı, al, palıdı, qızılı sarı, mavi rəngləri və bu rənglərin çalarları ilə seçilir. Pazırıq xalısında da bu rənglərdən istifadə olunmuşdur. 3. Naxışlar. Xalının orta bölümündə 24 ədəd hun gülü deyilən nilufər çiçəyinin simvolu vardır. Bu naxışın azacıq fərqli variantı ilə üçüncü zolağın içi də bəzədilmişdir. Nilufər çiçəyi işıqda deyil, qaranlıq düşəndə açıldığı üçün onun qaranlıq dünyada yaşam simvolu vardır. Oğuz xalçalarında bu naxışdan geniş istifadə olunur. Soldakı şəkildən göründüyü kimi, həmin naxışı Qarabağ xalçaları da yaşadır. 4. Süjet və simvolika. Xalıdakı digər naxışlar, onların simvolik anlamı və bunların oğuz xalçalarında yaşaması haqqında geniş bilgi verməyə burada imkan yoxdur. Burada qısa da olsa, yalnız səkkiz guşəli damğa, at və marallara aid simvolika üzərində dayanmaq gərəkir, çünki bunlar əsas atributlır olub, həmin xalının hansı məqsədlə toxunduğunu açıq sərgiləyir: a) Atlar olan ikinci bölmədə yuxarı sol tərəfdə iki təkər və ya səkkiz guşəli () ulduz şəkili vardır. Bunlar əgər təkərdirsə, onda elbəyin araba ilə basdırılmasına (bu kurqanda araba qalığı da vardı) işarə və bu araba ilə o biri dünyaya gedəcəyinin simvoludur. Lakin xalıda araba şəkili olmadığı üçün bu versiya inandırıcı deyil. Əgər bunlar təkər yox, səkkiz guşəli damğadırsa, onda bu damğanın hələ şumer çağından tanrı simvolikası olub, elə dingir (tengri) kimi oxunan sözün işarəsidir. Ön Asiyada mixi yazıdan istifadə edən xalqların (şumer, akkad, het, urartu və s.) hamısı bu işarəni həmin mənada işlətmişlər. Bu baxımdan, xalıdakı damğanın məhz quyruğu düyünlü atlar olan bölmədə verilməsinin mənası aydınlaşır. Belə ki, burada sıralanmış atlar elbəyin yolunda tanrıya qurban veriləsidir. b) Şəhid olan türk döyüşçüsünü atı ilə birlikdə basdırmaq gələnəyi Azərbaycanda hələ m.ö. II minilin son əsrlərinə aid Şahtaxtı və Xaçbulaq kurqanlarında görünməkdədir. Orta əsrlərdə isə artıq atı yox, onun daşdan yonulmuş heykəlini qəbrin yanında qoyurdular. Belə gələnək oğuzlarda geniş yayılmışdı. Bunun örnəyinə Azərbaycanın hər bölgəsində rast gəlmək olur. Saqa atlılarından başlayaraq türklərdə görünən atın quyruğunu düyünləyib savaşa girmək gələnəyi özü ilə birlikdə atının da «şəhid» olmağa hazırlanması idi. Atın quyruğunu düyünləməyə at çərmətmək, dullamaq və M. Kaşğarinin qeyd etdiyi kmi düymək deyilirdi. Çinlilər daş oymalarda təsvir etdikləri qonşuları atlı türklərin atının quyruğunu düyünlü şəkildə verirdilər. Mahmud Kaşğari də savaşa gedən döyüşçülərin atının quyruğunu düyünlədiyini əks etdirən «Kudruk katığ tügdimiz» (Quyruğu qatı düyünlədik) misrası ilə başlanan bir şeir parçası vermişdir. Bu gələnək orta əsrlərdə də davam etmişdir, belə ki, Alp Arslan atının quyruğunu düyünləyib Malazgird savaşına girmişdi. Saqa və türk savaş atlarında olduğu kimi Pazırıq xalısındakı yalı kəsilən bu atlar maralların hərəkətinə tərs yöndə düzülmüş və quyruqları da düyünlənmişdir: Sağda verilən Təbriz və özəlliklə Şirvan xalçasında da atların quyruğu eyni formada düyünlənmişdir. Göründüyü kimi, aradan minillər keçsə də, Azərbaycan xalça toxuyanları savaş atının quyruğuna eyni formada düyün vururlar. Qarabağda toxunub, Pazırıqda ortaya çıxarılan xalıdakı atların quyruğuna düyün vurulması bir daha göstərir ki, xalı yas törəni üçün hazırlanmışdır. Keçmişdə atın sahibi öləndə onun yəhərini bir neçə gün tərsinə qoyardılar ki, adamın ruhu qayıdıb evdəkilərə xətər toxundurmasın. Bu inancla bağlı «Yəhərin tərsə çevrilsin!» qarğışı da yaranmışdır. Bu baxımdan, xalıda maralların hərəkətinə tərs istiqamətdə atların düzümü də yas törəninin simvolik göstəricisinə çevrilir. c) Ən qədim çağlardan prototürklər yazın (yeni ilin) gəlməsini və payızın düşməsini qoç və maral timsalında simvollaşdırmış və sonralar bir sıra türk boyları onların şəkilini soy-boy damğası kimi istifadə etmişlər. Bu boyların təsviri sənətində yazın gəlməsi yeni qoç və ya maralın doğulması, payızda soyuqların düşməsi isə onların yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanması kimi verilmişdir. Saqa rəsmlərindəki an üslubunun əsasını təşkil edən də bu motivlərdir. d) Xalının ən kənar şöbəsi olan zolaqda və 24 iç xana ilə 24 maral arasındakı zolaqda yerləşən qrifonlar saqa an üslubunda gördüyümüz dördayaqlı heyvan bədənli, quş başlı və quş qanadlı yırtıcı heyvan şəklində verilmişdir. Lakin burada qrifon maralı və ya qoçu parçalayan pozada deyil, yalqız durumda verilmişdir. Qanadlarını və quyruğunu yuxarı qaldırıb geriyə baxan bu qrifonların da hərəkətində gərginlik yox, bir durğunluq var. Olsun ki, bu kiçik ölçülü qrifonların ən kənar zolaqda kiçik haşiyələr içində hərəkətsiz durumda verilməsi payıza hələ çox vaxt qaldığını əks etdirir. Beləliklə, Pazırıq xalısında eyni istiqamətdə düzülüb sakit otlayan marallar burada həyat (yaşam) simvoludur. Maralların sayının da simvolik anlamı vardır. Belə ki, burada verilən 24 maral Mete çağında hunların və Oğuznamələrdə oğuzların bəlli 24 boyunu əks etdirir. Xalının simvolik «dilində» yaşam simvolu olan maralın sayı ilə (24) xalının orta bölümündə nilufər gülü (hun gülü) naxışı ilə yer alan 24 saqa-oğuz boyuna və Dədə Qorqud eposunda «24 sancaq bəyi» deyimi ilə xatırlanan boy başçılarına sanki «baş sağlığı» verilib, onlara yeni yaşam arzulanır. Saqa an üslubunda adətən heyvanlar dinamik və gərgin hərəkətli pozada verilir. Bu xalıdakı at və maralların hərəkətində isə gərginlik yox, bütöv kompozisiyaya uyğun bir həzin sakitlik və yas ovqatı vardır. Məhz bu fərqi duya bilməyən bəzi yazarlar yanlış olaraq, buradakı təsvirin saqalara yad olduğunu söyləmişlər. 5. Toxunma yeri. Qarabağ qədimdən xalça sənətinin mərkəzlərindən idi və bu gələnək günümüzə qədər davam etmişdir. X əsrdə əl-Müqəddəsi yazırdı ki, «misli olmayan» xalçalar Qarabağda toxunub Bərdə bazarında satılır. Yuxarıda verilən müqayisələr göstərir ki, m.ö. V əsrdə Altayda saqa elbəyinin yas törəni üçün Azərbaycandan göndərilmiş «saqa-oğuz xalısı» sonrakı Qarabağın bir hissəsini də içinə alan o çağın Sakasena bölgəsində yaşayan saqalar tərəfindən toxunmuşdur. Beləliklə, istifadə olunmuş rənglərdən tutmuş, toxunma üsuluna, naxış və simvollara qədər Qarabağ, o cümlədən türkmən xalçaları ilə genetik və tipoloji bənzərliyi ilə ortada olan bu əvəzsiz sənət əsəri saqa-oğuz xalısıdır. Bəs, bu xalının erməni (hay) xalqına mənsub olduğunu söyləyənlər hansı elmi-tarixi faktlara əsaslanır? Vaxtilə xalı ticarəti ilə məşğul olmuş məşhur xalçaşünas alman alimi Ulrix Şürman «Pazırıq, mənşəyi və yozumu» adlı kitabında Pazırıq kurqanının m.ö. V əsrdə qərbdən Çinə qədər uzanan ipək yoluna və ucsuz-bucaqsız bozqırlara nəzarət edən önəmli bir saqa (skit) kralına aid olduğunu qeyd edir. O, yas törəni üçün toxunmuş Qafqaz mənşəli xalıdakı səkkiz guşəli naxışın araba təkəri olduğunu basırıqdakı arabanın qalıqları ilə bağlayır. Xalının türkmənlərə deyil, ermənilərə aid olduğunu yazan, lakin qədim tarixdən elementar bilgisi olmayan bu yazara görə, guya bu sənət əsəri ona görə türkmən xalısı ola bilməz ki, o çağlarda Altaydan bu yana türklər yox imiş, ermənilər isə Qafqaz dağlarının güney ətəyindən tutmuş ta Asurun quzey sınırına qədər böyük bir ərazidə yaşayırmış. Yazar kitabını bu son cümlə ilə bitirir: «Dəfn mərasimi üçün toxunmuş Pazırıq xalısı bütün əlamətlərinə (?) görə erməni sənətinin bir şedevr əsəridir». Tarixdən bəllidir ki, Van gölü yaxınlığında m.ö. V əsrdə Ermən (Armeniya) bölgəsi Urartu çağından qalan və öncə Mada, sonra Əhəməni dövlətinin kiçik bir əyaləti idi. Bu bölgəyə haylar xalının toxunduğu çağdan bir neçə əsr sonra Suriyanın quzeyindən gəlib yerləşmiş və obyektiv erməni alimlərinin yazdığına görə, daha sonralar bir xalq kimi burada formalaşmışlar. Buradan çox sadə bir sual ortaya çıxır, saqa xalısının toxunduğu çağdan bir neçə əsr sonra formalaşan bir xalq bu xalını necə toxuya bilərdi? Başqa bir başabəla «alim» Volkmar Gantshorn elmi dərəcə almaq üçün yazıb Kölndə çap etdirdiyi irihəcmli «Xristian Şərq xalısı» (1990) adlı kitabında bu xalını ermənilərə aid eməklə kifayətlənmir, Altaydakı Pazırıq kurqanının da ermənilərə məxsus olduğunu yazır. Bu yazara görə, hətta türk xalçaçıları xalı-xalça toxumağı ermənilərdən öyrənmişlər. Bu sərsəm fikrin cavabını bir gürcü alimin sözləri ilə vermək yerinə düşər. 1886-cı ildə Şuşaya gələn gürcü tədqiqatçısı Zedgenidze yazırdı ki, burada xalçalar azərbaycanlı ailələrdə toxunur, «ermənilər xalça toxumağı onlardan öyrənməlidir». Bəzi yazarlar xalının üzərində olan orta xanaların fərqli rənglərdə yox, eyni rəngdə olduğunu nəzərə almadan onun bir dama oyunu üçün və ya xalının toxunduğu vaxtan bir əsr əvvəl yaşamış Əhəməni şahı Daraya hədiyə kimi, yaxud şahların oturduğu taxtın üzərinə salmaq üçün toxunduğunu qeyd etsələr də, bu fikirləri təsdiq edəcək əsaslı elmi dəlillər gətirə bilməmişlər.10 Saqa boylarının mifoloji dünyagörüşünə və bunun saqa tətbiqi sənətində simvolik təsvirinə uyğun olan bu xalının Saqa elbəyinin yas törəni üçün Azərbaycanda toxunması fikrini isə əksər ciddi alimlər dəstəkləyir. Beləliklə, deyilənlərə yekun vurub, Ermitajda «Pazırıq xalısı» adı ilə saxlanan Azərbaycan xalça sənətinin bu şah əsərini Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin «Saqa-Oğuz xalısı» adlandırmaqla tarixi gerçəkliyi bərpa etmiş və bununla 2500 il əvvəl bu xalını toxuyan azərbaycanlının ruhunu da şad etmiş olarıq. Arayışı hazırladı: Prof. Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)